دکتر مهرداد علی پور، عضو شورای سیاست گذار اندیشکده مطالعات راهبردی ایران و چین
مقدمه
یکی از مشکلات پیش روی جمهوری اسلامی ایران، تحریم های بانکی بین المللی است به طوریکه بازرگانان ما به راحتی نمیتوانند تبادلات بانکی داشته باشند و حتی سرمایه گذاران خارجی جهت انتقال سرمایه خود در اقتصاد ایران با مشکل مواجه هستند. همچنین تحت حاکمیت دلار پول های ایران در بانک های بین المللی بلوکه میشود. طبیعی است که ریشه مشکل به دشمنی ایالات متحده با ایران و استفاده آن از ابزارهایی همچون انجمن جهانی ارتباطات مالی بین بانکی یا سوئیفت است. عواقب این مساله به کاهش حجم تجاری ایران با جهان و تحت فشار قرارگرفتن از سوی غرب به منظور پذیرش خواسته های آنهاست. از این رو، لازم است که بررسی راهکارهای موجود در جهان از جمله ابتکارات چین در سطح بین الملل برای کاهش حجم از فشارها بپردازیم.
رویای چینی
دولت چین از زمان رسیدن به استقلال در سال ۱۹۴۹ میلادی در حوزه اقتصادی سیاستهای مختلفی را در پیش گرفت. رویکرد دولت چین تا پیش از دهه هشتاد میلادی مبتنی بر چالشه ای توسعه در داخل بود و نگاهی به بازارهای بین المللی نداشتند. با اتخاذ سیاست درب های باز از سال ۱۹۷۹ میلادی به بعد عملاً چین تبدیل به کارخانۀ بزرگ جهان شده است به گونه ای که چین توانست سود سالیانه ۹% را به ثبت برساند.
چینی ها در هزارۀ جدید و با الهام گیری از بحران مالی ۲۰۰۸ میلادی بحران تلاش کردند تا خودشان را در برابر آن ایمن کنند. با رویکار آمدن شی جین پینگ در سال ۲۰۱۲ میلادی نسل پنجم رهبران چین در قالب کنگرۀ هجدهم حزب کمونیست تصمیم گرفتند تا رویکردهای اقتصادی کشور را بازطراحی کنند. از این منظر چینی ها بحث «رویای چینی» را مطرح کردند. رویای چینی ناظر بر رویای دو صدسال هست از جمله ۲۰۲۱ میلادی که صدمین سالگرد تاسیس حزب کمونیست بود و سال ۲۰۴۹ میلادی که صدمین سال تاسیس جمهوری خلق چین هست. آنها اهداف چندگانه ای را هم برای آن طراحی کردند. طراحی رویای چینی مبتنی بر حضور چین در بازارهای بین المللی است.
سیستم بین بانکی فرامرزی
چینی ها شاهد بودند که در جهان کنونی از جمله ابزارهای فشار اقتصادی آمریکا، بحث تحریم های بین المللی است. از این رو، ایشان از سال ۲۰۱۲ میلادی بحث ایجاد «سیستم بین بانکی فرامرزی چین»[۱] را در دستور کار خود قرار دادند که به اختصار سیپس (CIPS) خوانده می شود. تا سال ۲۰۱۵ میلادی سعی کردند که مطالعات مربوط به آن را انجام دهند و آن را امکان سنجی کنند. در ابتدا ظرفیت ها را در داخل چین بررسی کردند؛ از این منظر که حجم اقتصاد خود را بالا ببرند و توافقنامه های اقتصاد دوجانبه ای را با کشورهای مختلف منعقد کنند. چینی ها سعی کردند که هم نوعی مطلوبیت ایجاد کنند و هم به نوعی حساسیت رقبای جهانی خود را کمتر کنند.
از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ کارهای مربوط به امکان سنجی این سامانه انجام شد و از سال ۲۰۱۵ این سامانه اقدام به عضوگیری کرد. اعضای این سامانه به دسته های عضوهای مستقیم و غیرمسقیم تقسیم می شوند. سال ۲۰۱۵، در ابتدا ۱۹ عضو مستقیم و ۱۷۶ عضو غیرمستقیم توانستند وارد سامانه شوند و از خدمات آن استفاده کنند و تبادلات مالی و بانکی شان را از این طریق با چین انجام دهند. بر اساس آمار سال ۲۰۲۳ میلادی، این سامانه ۱۴۵۲ عضو دارد که ۸۹ عضو آن مستقیم از قاره های مختلف و حدود ۱۳۶۳ عضو آن غیرمستقیم حضور دارند. اعضای غیرمستقیم میتوانند از طریق شعبات و کارگزاری هایی که چین تعیین می کند، تبادلات مالیشان را در این سامانه انجام دهند. علی رغم اینکه در ایران سال ۱۳۹۸ زمزمه هایی برای عضویت در این سیستم در داخل شد اما به طور جدی تا به امروز پیگیری نشده است.
قابلیت ها و مزیت ها
نکته قابل توجه این سامانه ظرفیت ها و قابلیت های آن است که چینی ها آن را در مقابل سامانه سوییفت تعریف کردند. به عنوان مثال بحث کاهش زمان تسویه، تسویه خالص، تسویه ناخالص، کاهش هزینه های تبادلات اطلاعات از جمله قابلیت های جدی این سامانه است. هدف عمده دیگر چینی از داشتن چنین سامانه ای بحث «تحدید توانایی های چین در پایش اطلاعات مالی» است. در قالب سوییفت، آمریکایی ها میتوانند به راحتی منابع مالی و حجم آنان را رصد کنند. به همین منظور با توجه به حجم تبادلات مالی چین، چینی ها با این سامانه روابط مالی بانکی خودشان را با کشورهای دیگر تعریف کردند. به عنوان مثال در سال ۲۰۲۲ میلادی ۶۰% از حجم تجاری حدود ۲۰۰ میلیارد دلاری چین و فدراسیون روسیه از طریق ارزهای ملی انجام شد که رقم قابل توجهی است.
قابلیت دیگر این سامانه آن است که سامانه های مشابه سیپس (CIPS) هم میتوانند به آن ملحق شوند. در شرایطی که کشورها توسط ایالات متحده محدود می شوند به راحتی می توانند از این سامانه ها استفاده کنند. استفاده از این سامانه ها مستلزم یکسری از ملاحظات است که استفاده را بسیار راحتتر می کند و خارج از چرخۀ دلار و سوییفت تبادلات مالی و بانکی را میسر می کند.
از دیگر مزایای این سامانه آن است که طیف وسیعی از بانک های بزرگ و کوچک چینی عضو آن هستند. چین به لحاظ بانکی چند طیف را درون خود جای داده است. بانک های سیاستی، بانکهای تجاری بزرگ، بانکهای خارجی، بانکهای سهام مشترک، بانکهای تجاری شهری و موسسات مالی روستایی از این طیف هستند و میتوان از ظرفیت این بانک ها استفاده کرد. ایران در سال های اخیر با هیچ کشوری تبادلات کارگزاری و بانکی نداشته است. اگر شرایطی ایجاد شود و از لحاظ کارشناسی مورد بررسی قرار گیرد، میتوانیم از ظرفیت این بانک ها استفاده کنیم. بانک های کشورهای دوم (مانند ایران) میتوانند به بانک هایی وصل شوند که از طریق چین در این سامانه معرفی می شوند تا از این طریق مبادلات بانکی خود را انجام دهند.
سیستم سوئیفت فقط کار پیامرسانی و سیستم تسویه حساب پایاپای را انجام می دهد، اما سیپس قادر است تا تسویه ناخالص آنی و یا پیامرسانی مالی آنی را انجام دهد. یعنی علاوه بر پیامرسانی، بحث تسویه را هم دارد که هم تسویه خالص و هم ناخالص را انجام می دهد. این عمده ترین تفاوتی است که بین سامانه سیپس و سوییفت وجود دارد. شباهت بین دو سامانه هم آن است که دو سامانه قابلیت ردگیری، پردازش و خوانده شدن اطلاعات را دارند. چینی ها میتوانند تبادلاتی که در این سامانه انجام میشود را رصد کرده و به نوعی دنبال کنند.
جمع بندی: راهکاری برای ایران
بر اساس ملاحظات و شرایطی که برای عضویت در این سامانه طراحی شده می توان سناریوهایی را برای ایران شرح داد: اول پیوستن از طریق کد سوییفت است. هر عضوی که بخواهد عضو این سامانه شود، اگر سوییفت کد را داشته باشد دیگر لازم نیست که پروسۀ طولانی عضویت را پشت سر بگذارد و این طریق عضویت راحت تر می شود. به طبع در شرایطی که ما از سیستم سوئیفت کنارگذاشته شده ایم و تبادلی از این طریق نداریم، این سناریو برای ما مردود است.
دوم، عضویت بدون سوییفت کد است. بانک هایی که چین در این سامانه معرفی کرده است می توانند در فضای جمهوری اسلامی و در داخل کشور مستقر شوند و ما هم نمایندگی هایمان را ایجاد کنیم. بدین ترتیب بازرگانان ما از طریق این نمایندگی ها و کدهایی که داریم، اینجا ریال را تحویل می دهند و آنجا یوآن را تحویل می گیرند یا بالعکس.
سوم، اجازه حاکمیتی است که چینی ها برای کره شمالی این موضوع را مدنظر قرار دادند. در رابطه با مورد کره شمالی، این کشور از طرف مجموعۀ غرب منزوی شده و مراوده ای را ندارد. با این حال، چین به بانک های خودش علیرغم فشارهای بین المللی این اجازه را داده تا با کره شمالی مراوده داشته باشند. اگر ایران بتواند چسبندگی اقتصادی و روابطی خود را با چین در طرح های راهبردی همچون پهنه و راه ایجاد کند، می تواند با اجازه حاکمیتی عضو این سامانه شود.
[۱] Cross-Border Interbank Payment System